Stopnie wojskowe w Polsce - podział i historia

Wszyscy doskonale zdajemy sobie sprawę ze znaczenia instytucji wojska i roli, jaką odgrywa dla każdego kraju. Dobrze wyszkolona armia od zarania dziejów była oznaką siły, gwarantem stabilizacji i bezpieczeństwa państwa, a sam przemysł zbrojeniowy jest jedną z sił napędowych dla rozwoju technologicznego. Historia polskiej wojskowości sięga praktycznie początków istnienia państwa, czyli czasów pierwszych Piastów i uformowania drużyny książęcej, co rozpoczęło długą drogę rozwoju i przemian, które w końcu doprowadziły do powstania polskiej armii, jaką znamy dzisiaj. Z upływem kolejnych stuleci formowała się jej struktura, stopnie wojskowe i ogólne zasady funkcjonowania. Stopnie wojskowe w Wojsku Polskim i to, jak zmieniały się na przestrzeni lat, to ciekawe i bardzo szerokie zagadnienie, dlatego chcemy nie tylko wypunktować aktualne stopnie wojskowe w Polsce, ale przedstawić Wam swoiste kompendium wiedzy dotyczące rang wojskowych i ich oznaczeń w różnych jednostkach Wojska Polskiego, wraz z krótkim rysem historycznym.

Stopnie wojskowe w Polsce przez historię

Jak wspomnieliśmy, o narodzinach polskiej wojskowości możemy mówić już we wczesnym średniowieczu, czyli historycznym początku Państwa Polskiego. Oczywiście trudno mówić o stopniach wojskowych w czasach, kiedy w ówczesnej Polsce nieznane było zarówno pojęcie regularnej armii, jak i sama koncepcja rozumianej współcześnie państwowości. Hierarchia i rangi w kształtującym się przez kolejne wieki rycerstwie, również nie znajdują odzwierciedlenia w dzisiejszych czasach, a dawne stopnie wojskowe takie jak drab, hetman, dziesiętnik czy hajduk przeszły już do historii. Jeżeli natomiast komuś wydaje się, że obecny podział stopni wojskowych jest skomplikowany, to warto rzucić okiem, chociażby na hierarchię i stopnie wojskowe w I RP, a dokładniej z okresu sejmu czteroletniego:

O pierwszym prawdziwym systemie oznaczeń stopni wojskowych możemy mówić od pierwszej połowy XVIII wieku, gdy zaczęto porządkować dyscyplinę mundurową, a wraz z nią, pojawiły się pierwsze oznaczenia w formie naramienników i galonów i ozdobnych sznurów na ramionach.

Wiek XIX i XX to niezwykle burzliwy okres w historii Polski i odzwierciedla się to również w metamorfozach, jakie przechodziła polska armia, restrukturyzacji hierarchii wojskowej i zmianach w wyglądzie oznak stopni wojskowych.

Poniższa grafika pokazuje, jak przedstawiały się stopnie wojskowe podczas II Wojny Światowej:

Po zakończeniu II Wojny Światowej nastąpił trudny okres nie tylko dla kraju, ale także dla wojska, które musiało zmierzyć się z gruntowną reorganizacją. Zmiana ustroju doprowadziła do zmiany nazwy na Siły Zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (SZ PRL), która funkcjonowała do 1989 roku. Stopnie wojskowe w PRL-u nie różniły się znacząco od tych z okresu wojny, widoczna zmiana zaszła jedynie w oznaczeniu stopnia chorążego.

Po przemianach ustrojowych i zmianie konstytucji z dnia 29 grudnia 1989, Państwo Polskie powróciło do nazwy Rzeczpospolita Polska, a w odniesieniu do polskiej armii zastosowano określenie Siły Zbrojne Rzeczpospolitej Polskiej.

Stopnie wojskowe w Wojsku Polskim - aktualny podział

Obecnie podział i hierarchia stopni wojskowych są ściśle uregulowane prawnie w Ustawie z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Struktura organizacyjna Wojska Polskiego zakłada podział na trzy Korpusy Kadry Sił Zbrojnych:

• Korpus szeregowych

• Korpus podoficerów, do którego zalicza się:
  - podoficerów młodszych,
  - podoficerów starszych.

• Korpus oficerów, do którego zalicza się:
  - oficerów młodszych,
  - oficerów starszych,
  - generałów i admirałów.

Hierarchia ta odnosi się zarówno do Wojsk Lądowych, Powietrznych, jak i Marynarki Wojennej, a żołnierze ze względu na posiadaną rangę wojskową, są przyporządkowani do odpowiedniego korpusu.

Stopnie wojskowe Wojsk Lądowych i Sił Powietrznych

Oznaczenia stopni wojskowych w Wojsku Polskim na naramiennikach składają się z tzw. belek, krokiewek i gwiazdek, lub inaczej: diamentów. Stopnie wojskowe w lotnictwie oparte są na tej samej strukturze co w Wojskach Lądowych, oznaki stopni różnią się jedynie kolorem naramienników, które w przypadku Sił Powietrznych są stalowo-niebieskie.

Hierarchia stopni wojskowych w Wojskach Lądowych i Lotnictwie z podziałem na poszczególne korpusy przedstawia się w następujący sposób:

Korpus szeregowych

Do tego korpusu należą stopnie: szeregowy, starszy szeregowy oraz wprowadzony w 2022 roku stopień starszego szeregowego specjalisty. Szeregowy to najniższy stopień wojskowy w polskim wojsku. Stopień szeregowego bez szczególnego nadania otrzymują osoby po raz pierwszy powołane do czynnej służby wojskowej, ochotnicy oraz osoby przeniesione do rezerwy bez odbycia służby wojskowej. Oznaczeniem wojskowym starszego szeregowego jest jedna pozioma belka, a starszego szeregowego specjalisty - pozioma belka z dwoma czerwonymi paskami.

Korpus podoficerów

W marcu 2022 roku wraz z wprowadzeniem Ustawy o obronie Ojczyzny zmienił się także dotychczasowy podział korpusu podoficerskiego. Przed wprowadzeniem ustawy ten podzielony był na trzy grupy (podoficerowie młodsi, podoficerowie i podoficerowie starsi). Obecnie w skład tego korpusu wchodzą jedynie podoficerowie młodsi oraz podoficerowie starsi.

Do podoficerów młodszych zaliczamy kaprala, starszego kaprala, plutonowego, sierżanta, starszego sierżanta oraz młodszego chorążego.

Sierżant i starszy sierżant mają kolejno jedną i dwie krokiewki, natomiast młodszy chorąży posiada jedną krokiewkę z gwiazdką umieszczoną między ramionami. Dodatkowo naramienniki obszyte są taśmą dystynkcyjną.

Do podoficerów starszych należy chorąży, starszy chorąży oraz starszy chorąży sztabowy. Na naramiennikach obszytych taśmą dystynkcyjną noszą kolejno jedną, dwie oraz cztery gwiazdki.

Korpus oficerów

Dzieli się na oficerów młodszych, oficerów starszych oraz generałów. Do oficerów młodszych zaliczymy podporucznika, porucznika oraz kapitana. Ich oznaczenia wojskowe składają się kolejno z dwóch, trzech oraz czterech gwiazdek. Na pierwszy stopień oficerski mianuje Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej na wniosek Ministra Obrony Narodowej, a samo mianowanie to uroczysta ceremonia nawiązująca do polskiej tradycji rycerskiej.

Do oficerów starszych należy major, podpułkownik oraz pułkownik. Oznaczenia stopnia wojskowego to dwie belki oraz kolejno jedna, dwie oraz trzy gwiazdki. Oficerowie w stopniu majora w Wojsku Polskim pełnią takie stanowiska jak zastępca dowódcy batalionu, szef sekcji oddziałów oraz oficer wydziału w sztabach wyższych szczebli. Podpułkownik pełni funkcję dowódcy batalionu lub szefa sekcji w sztabie. Pułkownik pełni funkcję dowódcy pułku lub samodzielnego batalionu.

Generałowie dzielą się na generałów brygady, generałów dywizji, generałów broni oraz generałów (dawniej generał armii). Oznaczeniem generała na naramiennikach są kolejno jedna, dwie i trzy gwiazdki oraz wężyk generalski.

Marszałek Polski

Marszałek to najwyższy stopień wojskowy w Polsce. Obecnie nikt nie pełni tej funkcji, a ostatni raz była sprawowana w czasach PRL. Na naramienniku Marszałka Polski znajduje się wężyk generalski oraz dwie skrzyżowane buławy.

Dla większej przejrzystości w tabeli stopni wojskowych zestawiliśmy stopnie wojskowe w kolejności według rangi, z uwzględnieniem podziału na korpusy. Znajdują się w niej także skróty stopni wojskowych oraz stopnie wojskowe NATO, czyli ustandaryzowana hierarchia rang dla krajów członkowskich. Ostatnia kolumna zawiera polskie stopnie wojskowe po angielsku.

Stopnie wojskowe marynarki wojennej

Stopnie wojskowe w marynarce widocznie różnią się od stopni w siłach lądowych i powietrznych nie tylko kolorem naramienników, które w tym wypadku są czarne, ale także ich kształtem oraz samymi elementami oznaczenia. Przedstawiają się one w następujący sposób:

Korpus szeregowych

Do tego korpusu należą marynarze, starsi marynarze oraz starsi marynarze specjaliści. Marynarz to najniższy stopień wojskowym w Marynarce Wojennej i odpowiada randze szeregowego w wojskach lądowych. Oznaka stopnia wojskowego starszego marynarza to jedna belka, a starszego marynarza specjalisty - jedna belka z dwoma czerwonymi paskami.

Korpus podoficerów

Dzieli się na podoficerów młodszych oraz podoficerów starszych. Na pierwszy stopień wojskowy w korpusie podoficerów może być mianowany żołnierz, który w trakcie ćwiczeń wojskowych zdał egzamin na podoficera, po ukończeniu wymaganego kursu lub szkolenia wojskowego.

Podoficerowie młodsi w marynarce to mat, starszy mat, bosmanmat, bosman, starszy bosman oraz młodszy chorąży marynarki.

Oznaką stopnia bosmana i starszego bosmana są odpowiednio jedna i dwie krokiewki. Oznaczenie stopnia młodszego chorążego marynarki wyróżnia się wycinkiem koła pomiędzy ramionami krokiewki.

Do podoficerów starszych należy chorąży marynarki, starszy chorąży marynarki oraz starszy chorąży sztabowy marynarki. Oznaczenia stopni charakteryzują się odpowiednio jedną, dwiema oraz pięcioma belkami nad krokiewką z wycinkiem koła między ramionami.

Korpus oficerów

Dzieli się oficerów młodszych, oficerów starszych oraz admirałów. Oficerów Marynarki Wojennej można poznać po pętelce na naramienniku. Na pierwszy stopień oficerski, analogicznie jak w przypadku Wojsk Lądowych i Sił Powietrznych, uroczyście mianuje Prezydent RP.

Do oficerów młodszych zaliczymy podporucznika marynarki, porucznika marynarki oraz kapitana marynarki. Mają oni odpowiednio jedną, dwie oraz trzy belki, oraz jedną pętelkę na naramienniku.

Do oficerów starszych należą komandor podporucznik, komandor porucznik oraz komandor. Stopień komandora został utworzony w roku 1921 i jest odpowiednikiem pułkownika w Wojskach Lądowych. Charakterystyczną cechą oznaczeń stopnia oficerów starszych jest szeroka taśma u podstawy naramiennika.

Admirał jest najwyższym stopniem wojskowym w polskiej Marynarce Wojennej, a samo słowo pochodzi od arabskiego słowa "Emir el‐Bahr", które tłumaczy się jako „Pan morza”. Admirałowe dzielą się na kontradmirałów, wiceadmirałów, admirałów floty oraz admirałów. Na oznaczeniach stopni wojskowych odpowiednikiem wężyka generalskiego jest wężyk admiralski tzw. akselbant.

Ten sam podział można przedstawić w formie tabeli stopni wojskowych w marynarce, z uwzględnieniem kodów NATO, skrótów oraz nazw stopni po angielsku.

Gdzie umieszcza się stopnie wojskowe

Sposób umieszczania i noszenie stopni wojskowych są dokładnie uregulowany prawnie w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie wzorów, noszenia umundurowania, odznak i oznak wojskowych oraz uzbrojenia przez żołnierzy.

Zgodnie z tym rozporządzeniem, stopnie wojskowe na mundurze nosi się:

• na naramiennikach płaszczy, kurtek mundurów, bluz olimpijek, koszulobluzy i swetrów,

• na pochewce umieszczonej na patce od bluzy polowej na wysokości linii piersi,

• na kieszeni prawego rękawa bluz munduru polowego,

• dystynkcje wojskowe umieszcza się na wysokości lewej piersi kurtki wyjściowej, kurtki wiatrówki, kombinezonu i kurtki pilota, ocieplacza kurtki pilota, kombinezonu i kurtki czołgisty, bluzy i kurtki technika lotniczego, kurtki i podpinki (ocieplacza) ubrania ochronnego, bluzy ocieplacza ćwiczebnego.

W Marynarce Wojennej oznaki stopni wojskowych na mundurze nosi się:

• na naramiennikach płaszczy, kurtek czołgisty warsztatowca i koszulobluz,

• na lewym rękawie bluz wyjściowych marynarskich, półpłaszczy marynarskich, kurtek munduru do stopnia bosmanmat,

• na obu rękawach kurtek munduru od stopnia bosman,

• na pochewce umieszczonej na patce od bluzy polowej na wysokości linii piersi,

• dystynkcje wojskowe umieszczone na wysokości lewej piersi kurtki wyjściowej, kurtki wiatrówki, kombinezonu i kurtki pilota, kombinezonu i kurtki czołgisty, bluzy ćwiczebnej, kurtki i podpinki ubrania ochronnego, bluzy ocieplacza ćwiczebnego i swetra.

Warto wiedzieć, że oznaczenia stopni na kurtkach wojskowych różnią się z tymi na naramiennikach lub na piersi. 

Stopnie wojskowe na nakryciach głowy

Obowiązkową częścią umundurowania są również nakrycia głowy, stopnie wojskowe umieszcza się zatem na berecie, czapce furażerce, czapce garnizonowej oraz kapeluszach damskich, podhalańskich i huculskich.

W przypadku czapek rogatywek ważny jest również kolor otoku, który określa rodzaj wojsk lub służb.

Mianowanie - kto nadaje stopnie wojskowe w Polsce

Mianowanie jest podstawą nawiązania stosunku pracy obowiązującą w służbie wojskowej. Szczegółowe regulacje nie są ujęte w Kodeksie Pracy, dlatego w Polsce istnieje ponad 20 aktów prawnych, które traktują o stosunkach pracy nawiązywanych na podstawie mianowania, dla różnych grup pracowników. Charakterystyczne w takim stosunku pracy jest to, że w większości przypadków ustanawiany jest na czas nieokreślony, organy mianujące są mocno ograniczone w kwestiach wypowiedzenia, ale katalog kar dla pracownika jest dużo szerszy niż przy odpowiedzialności porządkowej, której podlegają pracownicy umowni. Co więcej, w przypadku mianowania, mogą być wymagane dodatkowe czynności, takie jak złożenie ślubowania.

W czasie pokoju mianowanie na wyższy stopień wojskowy odbywa się po spełnieniu określonych warunków, a należą do nich:

• uzyskanie pozytywnych wyników w szkoleniu wojskowym,

• otrzymanie pozytywnej opinii służbowej,

• wykazanie się zdyscyplinowaniem,

• ukończenie wymaganych kursów lub szkoleń.

W Polsce stopień wojskowy szeregowego otrzymują bez szczególnego nadania osoby powołane po raz pierwszy do czynnej służby wojskowej. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 kwietnia 2010 r. w sprawie mianowania na stopnie wojskowe:

• Nadanie wyższego stopnia wojskowego następuje w drodze mianowania.

• Na stopnie wojskowe szeregowych i podoficerów mianuje Minister Obrony Narodowej lub organy wojskowe, którymi są: Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, dowódca rodzaju Sił Zbrojnych, Komendant Główny Żandarmerii Wojskowej, Dowódca Garnizonu Warszawa, terenowe organy administracji wojskowej oraz inni dowódcy jednostek wojskowych, co najmniej od szczebla pułku (równorzędni).

• Na pierwszy stopień oficerski (podporucznika) oraz na stopnie oficerskie generałów i admirałów, na wniosek Ministra Obrony Narodowej mianuje Prezydent.

• Na pozostałe stopnie oficerskie mianuje Minister Obrony Narodowej.

W przypadku śmierci żołnierza w czynnej służbie wojskowej, za jego zasługi na rzecz obronności państwa, mianowanie na wyższy stopień wojskowy może odbyć się pośmiertnie. Żołnierz może stracić stopień w przypadku utraty polskiego obywatelstwa lub degradacji.

Inne oznaczenia i naszywki wojskowe

Na mundurach polskich żołnierzy, poza dystynkcjami wojskowymi i oznaczeniami stopni na naramiennikach czy nakryciach głowy, możemy zobaczyć także flagi państwowe (umieszcozna na ramionach ponad stopniem), inne naszywki wojskowe i oznaczenia takie jak baretki, emblematy czy korpusówki.

Baretka wojskowa to pasek o wysokości od 8 do 10 mm, który żołnierze noszą na piersi, po lewej stronie munduru, najczęściej na mundurze galowym i służbowym. Symbolizują one konkretne oznaczenia takie jak ordery, medale i wyróżnienia i są noszone zamiast pełnowymiarowych odznaczeń. Szerokość baretki i wzór zależą od rodzaju wstęgi orderu lub odznaczenia, któremu odpowiadają. Kolejność baretek ustala się według starszeństwa orderów i odznaczeń, którym odpowiadają. Najwyższe rangą są mocowane najwyżej i od prawej strony.

Korpusówki to z kolei potoczna nazwa dla oznak korpusu osobowego w Wojsku Polskim i pozostałych służbach mundurowych. Korpusówki na mundurze oznaczają specjalność członków poszczególnego korpusu i mają formę niewielkich metalowych znaczków. Korpusówki umieszcza się na klapach marynarki galowej i wyjściowej. Korpusówek nie umieszcza się na płaszczach zimowych, gdzie występuje jedynie orzeł na ramieniu wraz z oznaką jednostki na drugim ramieniu.

Innym istotnym uzupełnieniem munduru są piny i emblematy, które mogą informować np. o formacji czy przynależności państwowej.